Rewolucyjne zmiany w prawie spadkowym

Dnia 15 listopada 2023 r., wszedł kolejny pakiet zmian w zakresie prawa spadkowego ustawą zmieniającą z 28 lipca 2023 r. (Dz. U. 2023 poz. 1615). Przedmiotem nowelizacji prawa spadkowego jest:

• rozszerzenie zdarzeń stanowiących podstawę uznania za niegodnego dziedziczenia;
• redukcja kręgu spadkobierców ustawowych;
• określenie wpływu na bieg terminu czynności polegającej na wniesieniu wniosku o przyjęcie przez sąd oświadczenia o przyjęciu/odrzuceniu spadku lub uchylenie się od skutków przyjęcia/odrzucenia spadku.

Niegodność dziedziczenia

U podstaw instytucji niegodności dziedziczenia leży wypływające ze względów etycznych założenie, że nie powinna osiągać korzyści ze spadku osoba, która dopuściła się nagannych zachowań przeciwko samemu spadkodawcy lub bezprawnie dążyła do wywarcia wpływu na porządek dziedziczenia. Instytucja ta ma z jednej strony chronić osobę spadkodawcy oraz jego swobodę testowania przed bezprawną ingerencją[i], z drugiej ? stanowić sankcję piętnującą naganne postępowanie ? swoistą karę cywilną (formuła ?niegodny?) i wykluczającą taką osobę z kręgu podmiotów osiągających korzyść ze spadku[ii].

Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.

Przed nowelizacją art. 928 Kodeksu Cywilnego, w zakres katalogu zdarzeń stanowiących podstawę uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, wchodziły następujące zdarzenia:

1)      dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

2)      podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;

3)      umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Wyżej przedstawiony zamknięty katalog zdarzeń, warunkujących uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, nowelizacją z dnia 28 lipca 2023 r. został rozszerzony o poniższe, zdarzenia:

4)      uporczywie uchylał się od wykonania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;[iii]

5)      uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.[iv]

W świetle powyższego, należy podkreślić, że samo ziszczenie się wyżej wymienionych nagannych zdarzeń, nie skutkuje od razu, uznaniem spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Dzieje się tak dopiero na mocy prawomocnego wyroku sądu. Zatem sam niegodny czyn, nie wyłącza prawa spadkobiercy co do korzyści spadkowych. Legitymację czynną do stwierdzenia niegodności dziedziczenia posiada każdy, kto ma w tym interes. Z takim żądaniem, można wystąpić w przeciągu jednego roku, poczynając liczenie tegoż terminu od dnia, w którym osoba posiadająca interes, dowiedziała się o przyczynie niegodności spadkobiercy. Niemniej jednak nie później niż przed upływem trzech lat od otwarcia spadku.

Powyższa procedura uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, nie znajdzie zastosowania za jednym wyjątkiem. A jest nim instytucja przebaczenia, która to została uregulowana w art. 930 Kodeksu Cywilnego. Zgodnie z brzmieniem treści przytoczonego przepisu, spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył. Co więcej, jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Redukcja kręgu spadkobierców ustawowych

Nowelizacja objęła swym zakresem, również brzmienie treści art. 934 Kodeksu Cywilnego. Dotyczącego dziedziczenia dziadków spadkodawcy, który przed komentowaną nowelizacją, stanowił:

1)      w braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy, dziedziczą oni w częściach równych.

Powyższa regulacja została, w dniu 15 listopada, została rozszerzona o poniższe, postanowienia to jak:

2)      jeżeli którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych;[v]

3)      jeżeli dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych;[vi]

4)      w braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.[vii]

Termin złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, skutki milczenia

Trzeci zakres regulacji objął treść art. 1015 Kodeksu Cywilnego. A mianowicie, dotychczas złożenie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Regulacja przytoczonego artykułu, została wzbogacona o poniższe postanowienia:

1)      do zachowania terminu, o którym mowa powyżej (6 miesięcy), wystarcza złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku;

2)      jeżeli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zezwolenia sądu, bieg terminu do złożenia oświadczenia ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego w tym przedmiocie.

Brak złożenia powyższego oświadczenia, w terminie sześciu miesięcy jest jednoznaczny z przyjęciem spadku wraz z dobrodziejstwem inwentarza. Oznacza, to że spadkobierca przyjmując spadek z dobrodziejstwem inwentarza, ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza lub spisie inwentarza stanu czynnego spadku.

Wady oświadczenia woli

Jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami:

1)      uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem;

2)      spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.

Powyższe zostało uregulowane w art. 1019 Kodeksu Cywilnego, który 15 listopada został rozszerzony, o poniższy zapis:

3)      do zachowania terminu, o którym mowa w art. 88 §2 (Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu - z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby - z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał) Kodeksu Cywilnego, wystarcza złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych niezachowania terminu.

Zatem spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. W tym miejscu należy zaakcentować, iż możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga ówczesnego zatwierdzenia przez sąd.